დღეს ივერიის ღვთისმშობლის ხატის დღესასწაულია. ათონის ივერიის ღვთისმშობლის ხატი, იგივე Panagia Portaitissa (ბერძნ. παναγια πορταιτισσα „კარის მცველი“, „კარიბჭის ღვთისმშობლის ხატი“, „პორტაიტისა“) ღვთისმშობლის უძველესი მართლმადიდებლური ხატი, ხატი 999 წლიდან არის საბერძნეთში, ათონის მთაზე არსებულ ივერიის მონასტერში. ეკლესიის გადმოცემის თანახმად, ხატი დაწერილია წმ. ლუკა მახარებლის მიერ. მრავალ დაფიქსირებულ სასწაულთა საფუძველზე ხატი აღიარებულია, როგორც ”სასწაულთმოქმედი”. ივერიის ღვთისმშობლის ხატი მიეკუთნება ოდიგიტრიას (ბერძ. Όδηγήτρια - გზის მაჩვენებელი) ოჯახს. ხატზე ღვთისმშობლის სახეს აჩნევია ნაიარები. ივერიის ხატი 27 აპრილს გამოჩნდა და დღესასწაული ათონზე ბრწყინვალე შვიდეულის სამშაბათსაა დადგენილი. ამ დროს წმინდა ხატით ლიტანია იმართება ზღვის სანაპიროზე, სადაც ქართველმა განდეგილმა ბერმა გაბრიელმა გამოაბრძანა იგი და ლიტურღია აღესრულება. წმინდა ეკლესია, ათონელთა მიხედვით, სასწაულმოქმედი ხატის ხსნებას დღესასწაულობს 12 თებერვალს, 31 მარტს, 9 ოქტომბერს და ბრწყინვალე შვიდეულის სამშაბათს.

ისტორიული წყაროების თანახმად, ბიზანტიის იმპერატორ თეოფილეს (829–842) მმართველობის დროს დაიწყო ე.წ. ხატმებრძოლეობა. ამ პერიოდში ხატთა თაყვანისმცემლებს აწამებდნენ, ხოლო თავად გამოსახულებებს იღებდნენ ტაძრებიდან და წვავდნენ. ამ დროისთვის, ნიკეის ახლოს, საკუთარ სახლში ერთი მდიდარი და ღვთისმოსავი ქვრივი ცხოვრობდა. მას ჰქონდა ღვთისმშობლის ხატი, რომლის მიმართაც უდიდეს სასოებას განიცდიდა. ქვრივმა მისთვის განსაკუთრებული სამლოცველო მოაწყო და ყოველგვარი ცხოვრებისეული განსაცდელის ჟამს მხურვალე ლოცვით მიმართავდა. თეოფილე ხატმებრძოლმა მსტოვრები გაგზავნა ბრძანებით, რომ ხატები ყველგან გაენადგურებინათ. ისინი ნიკეელ ქვრივთანაც მივიდნენ და როდესაც ღვთისმშობლის ხატი იხილეს, მისი შემუსვრა მოინდომეს. ქვრივმა დაარწმუნა, რომ სიწმინდე დილამდე მასთან დაეტოვებინათ, თან დაჰპირდა, რომ ამ დროისთვის მათ მიერ მოთხოვნილი თანხის მნიშვნელოვან ნაწილს მოამზადებდა. მტრები განშორდნენ, მაგრამ ერთმა მათგანმა მახვილი სცა ხატს და იმ წამს ღვთისმშობლის სახიდან, როგორც ცოცხალი სხეულიდან, სისხლი გადმოვიდა. ქვრივი ვაჟთან ერთად სამლოცველოში მივიდა და წმინდა ხატის წინაშე ცრემლითა და მეტანიებით დიდხანს ლოცულობდა. მან გადაწყვიტა, რომ კადნიერთა შეურაცხყოფისაგან დასაცავად წმინდა ხატი ზღვის სანაპიროზე წაეღო. იქ მიწაზე დაემხო და ევედრა ღვთისმშობელს, ეხსნა იგი მეფის რისხვის, ხოლო თვით ხატი - ზღვაში დანთქმისგან. ამის შემდეგ ემთხვია ხატს, ზღვაში შეაცურა და დიდად გაახარა იმის დანახვამ, რომ ის წყალზე კი არ დაეცა, არამედ ტალღებზე ვერტიკალურად აღიმართა და დასავლეთისკენ გაცურა.

ღვთისმოსავმა ქვრივმა მადლობა შესწირა ღმერთს და შვილი დაარწმუნა, რომ ხატმებრძოლთა დევნას საბერძნეთში განრიდებოდა. მან ყურად იღო დედის რჩევა, ლოცვა-კურთხევა გამოითხოვა მისგან და თესალონიკში წავიდა, აქედან ათონზე გადასახლდა და ბერად აღიკვეცა. ათონელმა მეუდაბნოეებმა მისგანვე შეიტყვეს, რომ ქვრივმა ხატი ზღვაში ჩაუშვა.

არავინ იცის, სად და რამდენ ხანს იყო დაფარული წმინდა ხატი. უკვე ნიკეელი ბერის გარდაცვალების შემდეგ ივერიის სავანიდან (რომელიც 896 წელს იყო დაარსებული და სახელი სამი წარჩინებული ივერიელის საპატივცემულოდ ეწოდა) საღამო ხანს ზღვაზე ბერებმა შენიშნეს ცეცხლის სვეტი, რომლის წვერი ცას სწვდებოდა. ხატი კვლავ გამოჩნდა 999 წელს ათონის მთის აღმოსავლეთ სანაპიროსთან. აღდგომის მარხვის დროს ივერთა მონასტრის ბერებმა იხილეს ზღვაზე აღმართული ნათლის სვეტი, რომელიც ბწყინავდა ღამის წყვდიადში და არ ქრებოდა დღის შუქზე. ნათელი მოდიოდა ზღვის ტალღებზე მდგომი ღვთისმშობლის ხატისგან. ბერები შეეცადნენ, ნავით მიახლოებოდნენ ხატს, მაგრამ ხატი მათ განეშორა. ივერთა მონასტერში ბერებმა დაიწყეს გამუდმებული ლოცვები. რამდენიმე კვირის შემდეგ ხატი ნაპირზე გამოაბრძანა ქართველმა გაბრიელ ბერმა, რომელმაც, სასწაულებრივად, ზღვაზე ფეხით გაიარა. ეს ამბავი მოხდა ბრწყინვალე შვიდეულის სამშაბათს. სამი დღის შემდეგ ხატი გადაიტანეს მონასტრის მთავარ ტაძარში, კათოლიკონში და დააბრძანეს საკურთხეველში. მეორე დღეს, ცისკრის ლოცვის წინ, კანდელების ასანთებად ეკლესიაში შესულ ბერს ხატი ადგილზე აღარ დახვდა. ხანგრძლივი ძიების შემდეგ ბერებმა იგი მონასტრის კარიბჭის კედელზე აღმოაჩინეს და უწინდელ ადგილას დააბრუნეს. სასწაული რამდენჯერმე განმეორდა. ბოლოს ღვთისმშობელი ძილში გამოეცხადა გაბრიელ ბერს და აუწყა: „გამოუცხადე ძმებს, რომ მეტად აღარ გამომცადონ, რადგან არ მნებავს თქვენი მფარველობა, არამედ თვითონ მსურს ვიყო თქვენი მფარველიც და მცველიც, არა მარტო ამ ცხოვრებაში, არამედ მომავალშიც. დაე, ყველა ბერი, ვინც ამ მთაზე კეთილად და ღვთის შიშით იღვაწებს, სასოებდეს ჩემი ძისა და მეუფის მოწყალებას, რამეთუ მე გამოვითხოვე მისგან ეს ნიჭი და აჰა, იყოს თქვენდა სასწაულად: ვიდრე ამ სავანეში იხილვება ჩემი ხატი, არ მოგაკლდებათ თქვენ ჩემი ძის მადლი და წყალობა“. მას შემდეგ ხატი ღმრთისმშობლის მიერ გამორჩეულ ადგილზე ბრძანდება, რის გამოც იწოდება „პორტაიტისად“ ანუ „კარიბჭის მცველად“.

ღვთისმშობელმა ივერთა სავანე აირჩია თავის სამყოფელად და ამიტომ ხატს ასევე ეწოდება „ივერიის ღმრთისმშობელი“. ხატის წინ კიდია მოოქროვილი ვერცხლის 12 დიდი უქრობი კანდელი. ტაძრის მოვლა-პატრონობა და ხატის მსახურება ევალება მღვდელ-მონაზონს, რომელსაც ირჩევს მთელი საძმო. ივერიის ღმრთისმშობლის ხატი ქაიხოსრო ჯაყელის საფასითა და სამცხის ეპისკოპოსის ამბროსის ღვაწლით ქართველ ოსტატს მოუჭედავს. ხატის პერანგის ქვედა ნაწილზე შემდეგი წარწერაა ქართულ ენაზე: "ჰოჲ, დედუფალო, დედაო კაცთ მოყვარისა ღმრთისაო, ყოვლად უბიწოო ქალწულო მარიამ! შეიწყალე სული პატრონისა ჩემისა, დიდისა ყვარყვარეს შვილისა ქაიხოსროსი და მე, მონა შენი და ყოვლითურთ უღონო ქმნილი, საბრალო ამბროსი გმადლობ, რომელმან ღირს-მყავ უღირსი ესე მოჭედასა და შემკობასა წმიდისა ხატისა შენისა პორტაიტისა (კარისა). აჰა, დედუფალო, შეიწირე მცირე ესე, ჩემ ცოდვილისა მიერ კადრებული და დაიცევ ნეშტი ცხოვრებისა ჩემისა უცოდველად და, ჟამსა საწყალობლისა სულისა ჩემისა განსვლისასა, შემეწიე და უჩინო ჰყვენ ყოველნივე ცოდვათა ჩემთა ხელით წერილნი, და წარმადგინე ცოდვილი საყდართა მისსა და ღმრთისა შენისათა დიდებად ძისა შენისა და თანადაუსაბამოჲსა მამისა მისისა და ყოვლად წმიდისა სულისა მისისა, აწ და მარადის და უკუნითი უკუნისამდე, ამინ“.

ივერიის ღმრთისმშობლის ხატის რამდენიმე ცნობილი ასლი არსებობს: ივერიის ღვთისმშობლის რუსული ხატი (1648 წ.), რომელიც დაბრძანებული იყო ნიკოლო-პერერვინსკის მონასტერში, მოსკოვში. მონასტერი დაანგრიეს 1917 წელს და ხატის ადგილმდებარეობა გაურკვეველია. რუსეთის პატრიარქ ალექსეი II-ის კურთხევით დაიწერა ივერიის ღმრთისმშობლის ხატის ახალი ასლი, რომელიც 1995 წელს დააბრძანეს კრემლთან, ივერიის სამრეკლოში.

ივერიის სასწაულმოქმედი ხატი ათონის ივერთა მონასტრიდან მოსკოვში 1648 წლის 13 ოქტომბერს ჩამოაბრძანეს. ის მოსკოვში აღდგომის კარიბჭესთან სპეციალურად მისთვის აგებულ სამლოცველოში მოათავსეს. მისი ზუსტი ასლი, რომელიც ნოვგოროდის გუბერნიაში, ივერიის მამათა მონასტერიში იმყოფება, XVII საუკუნეშია დაწერილი. მის კიდეებზე გამოსახულია 12 მოციქული, ზემოთ ორი ანგელოზი და ბერძნული წარწერა: ივერიის კარიბჭისმცველი. ხოლო ღვთისმშობლის მარჯვენა მხარეს ასევე ბერძნულად წერია: მწყალობელი. პატრიარქი ნიკონი ამ ხატისადმი დიდ სასოებას განიცდიდა და მის შესამკობად პირად ქონებას არ იშურებდა. პერანგი მთლიანად მოვარაყებული ოქროსია, მასზე ალმასები, იაგუნდები და მარგალიტებია დაბნეული. ღირებულება იმ დროში, თვით პატრიარქ ნიკონის თქმით, ორმოცი ათასს აჭარბებდა.

მოზდოკის ივერიის ღვთისმშობლის ხატი. ეს ხატი ეკუთვნოდა სახელგანთქმულ ქართველ მეფე თამარს, რომელიც კავკასიის მთიელთა შორის ქრისტიანობის გავრცელებას ცდილობდა. მრავალი ჩერქეზი წარმართის მოქცევისა და გაქრისტიანების შემდეგ თამარ მეფემ მათ ივერიის ღვთისმშობლის ხატი გაუგზავნა. თამარის დროიდან 1768 წლამდე ხატი იმყოფებოდა მთებში, სადაც მრავალი სასწაულით განდიდდა. 1768 წელს, იმპერატორ ეკატერინე II-ის განკარგულებით, მთიანი ოსეთის მკვიდრი ჩრდილოელები მთებიდან თერგის გასწვრივ ჩამოსახლდნენ და თან ივერიის ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატი ჩამოიტანეს. 1798 წელს მოზდოკში, გამოჩინების ადგილას, აიგო ეკლესია, სადაც ხატი იქნა დაბრძანებული. ხალხში არსებული გადმოცემის მიხედვით, 1840 წელს, როცა შამილი მოზდოკთან იყო მისული, მას და მის ჯარს თეთრად მოსილი ქალი გამოეცხადა და ქალაქზე თავდასხმა აუკრძალა.

ნიჟნი-ნოვგოროდში ივერიის ღვთისმშობლის ხატი. მეტად მნიშვნელოვანი, სიწმინდედ შერაცხილი ივერიის ღვთისმშობლის ხატი ნიჟნი-ნოვგოროდში, საკათედრო ტაძრის კანკელზეა მოთავსებული. ეს ხატი პატრიარქმა აკურთხა, როდესაც ნიჟნი-ნოვგოროდში პირველი მიტროპოლიტი ფილარეტი დაადგინა. ხატზე წარწერილია, რომ ის 1672 წელს ცნობილმა ხატმწერმა სვიმონ უშაკოვმა დაწერა.

ივერიის ღვთისმშობლის ხატი სოფრონიევის უდაბნოში. 1713 წელს, სოფრონიევის უდაბნოს დამაარსებლის, სერაპიონის დროს, ღვთისმშობლის საგანგებო გამოცხადების გამო, სუმსკის მეთაურმა ლუკიანე კონსტანტინოვმა სავანეს ივერიის ღვთისმშობლის ხატი გამოუგზავნა. მისი დაწვრილებითი მატიანე ამოკვეთილია დიდ, მრგვალ ვერცხლის კიოტზე, რომელშიც წმინდა ხატია ჩაბრძანებული. დღესასწაულიც ბრწყინვალე შვიდეულის სამშაბათს აღესრულება. ხატის ჭედურობა მარგალიტებითა და პატიოსანი თვლებითაა შემკული, ხოლო გვირგვინი ბრილიანტებითაა მოოჭვილი. ის სამეუფო კართან კიოტშია მოთავსებული, კიოტს გარს შვიდი მომინანქრებული ხატი აქვს შემოვლებული. ”დაუჯდომლების” გალობის დროს წმინდა ხატს თაყვანისსაცემად ძირს უშვებენ.

სმოლენსკის ივერიის ღვთისმშობლის ხატი. სიწმინდედ მიჩნეული ივერიის ღვთისმშობლის ხატი სმოლენსკის სამების მონასტერშია. ხატი ძველ დროშია დაწერილი, თან ახლავს 1700 წლით დატარიღებული სიგელი. მასში გადმოცემულია სმოლენსკის მიტროპოლიტის, სილვესტერ ჩერნიცკის კურთხევა, რომლის მიხედვითაც, შაბათობით ხატის წინაშე ”დაუჯდომელი” უნდა წაკითხულიყო.

მონრეალის ივერიის ღვთისმშობლის ხატი. 1981 წელს ათონის წმიდა მთაზე შექმნილ ასლს წილად ხვდა გამხდარიყო ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და სასწაულთმოქმედი მირონმდენი ხატი მსოფლიოში. მონრეალის ივერიის ღვთისმშობლის ხატის ისტორია განუყრელადაა დაკავშირებული ესპანური წარმოშობის ჩილელის, იოსებ (ხოსე) მუნიოს კორტესის ცხოვრებასთან. იოსებმა ხატის ასლი 1982 წ. წამოაბრძანა კანადაში და 15 წლის განმავლობაში იყო მისი უცვლელი მცველი. ხატმა მრავალი სასწაული აღასრულა მთელს მსოფლიოში. 1997 წლის 30 ოქტომბერს საბერძნეთის დედაქალაქ ათენში იოსებ მუნიოსი უცნობმა პირებმა წამებით მოკლეს, მირონმდენი ხატი კი დაიკარგა.

სიონის ივერიის ღვთისმშობლის ხატი. 1989 წელს დაიწერა და ათონის მთიდან საქართველოში ჩამობრძანდა ასლი ივერიის ღვთისმშობლის ხატისა, რომელიც სიონის საკათედრო ტაძარში მოათავსეს. 1999 წლის დეკემბერში, როდესაც ხატი პერანგში უნდა ჩაესვათ, იგი გახსნეს და მინა მოაცილეს, რა დროსაც მოხდა სასწაული: ხატის ასლი მინაზე სასწაულებრივად გადავიდა.

ბოდბის ივერიის ღვთისმშობლის ხატი. ივერიის ღმრთისმშობლის ხატის საკვირველთმოქმედი, სასწაულებით განდიდებული ასლი ათონის მთაზე დაიწერა 1905 წელს. იგი განსაკუთრებული სამკაულია კახეთის მიწაზე, ბოდბის დედათა სავანეში დაკრძალული ქართველთა განმანათლებლის - წმინდა ნინოს საფლავისა. ხატს კომუნისტების დროს საავადმყოფოდ გადაკეთებულ მონასტერში რენტგენის კაბინეტში მაგიდად იყენებდნენ. ღვთისმშობელი ერთ ექიმ ქალს გამოეცხადა და ხატის თავის ადგილზე გადასვენება უბრძანა. ერთმა ურწმუნო კაცმა ამ ხატის შეურაცხყოფა სცადა და დანით დასერა სახე, რისთვისაც მკაცრად დაისაჯა და სრულიად ჯანმრთელი მოულოდნელად გარდაიცვალა.

სამთავროს ივერიის ღვთისმშობლის ხატი. კიდევ ერთი ასლი სასწაულმოქმედი ხატისა იმყოფება მცხეთის სამთავროს დედათა მონასტერში. ამ ხატის ისტორიას მოგვითხრობს მასზე არსებული წარწერა, რომლის თანახმადაც, ხატი დაწერილია ათონის წმინდა მთაზე, ათონის ივერთა მონასტერში, 1919 წელს. ათონის ივერთა მონასტერში მოღვაწე მონაზონმა ილიამ, სქიმონაზონ მაკარის კურთხევითა და ვინმე პავლე ჯაფარიძის თხოვნით, დააწერინა წმინდა ხატი და შესწირა მცხეთის სამთავროს დედათა მონასტერს: „განგებითა სამ მნათობიერისა ღვთისა და წამისყოფითა ყოვლად წმიდისა ღვთისმშობელისათა, მე უნდომან მონამან მისმან, მონაზონმა ილია, ივერიის მონასტრის ძმათაგანმა, შენდობითა სულიერისა მამისა ჩემისა, სქიმონაზონი მაკარისა, დავახატვინე წმიდა ხატი ესე სახელწოდებით სასწაულმოქმედი დედა ღვთისა ივერიის კარისა და შევწირე მცხეთის „სამთავროს“ ფერისცვალების დედათა მონასტერს, ვითარცა მფარველად მიურულებლად, სარწმუნოებითა და შიშითა ღვთისათა მკვიდრთა მას შინა, ვასრულებ ჩემი წრფელი გულით დაპირებულსა, სულიერის ძმისა პავლე ჯაფარიძისა, რომელმან მაიძულა ამის სრულყოფად. ყოვლადწმიდაო ღვთისმშობელო მწე და მფარველ გვეყავნ, ამინ! ათონის მთა. წმიდა ივერიის ქართველთა მონასტერი. 1919 წ.“.

ივერიის ღვთისმშობლის ხატთან დაკავშირებით ცნობილია მამა გაბრიელის მოწოდება ქართველი ერისადმი: "სანამ ერი მუზეუმიდან ანჩისხატს არ დაიბრუნებს, აწყურის ღმრთისმშობლის ხატი არ გამოჩნდება და ივერიის ღმრთისმშობლის ხატი არ ჩამობრძანდება, როგორღა გაბრწყინდება საქართველო?!”